Vincenzo Cardarelli publiceerde het gedicht Terug naar mijn stad in 1942. Op mijn vertaling van het gedicht volgt een stukje over de roman Schimmenrijk van Rosita Steenbeek. De Nederlandse schrijfster neemt enkele verzen uit het gedicht op in haar roman. In beide literaire werken staat het thema van de dood op het eerste plan.
Terug naar mijn stad
[Na twee oorlogen]
1
O wrede herinnering, wat heb je gedaan
met mijn stad?
Een stad van spoken
waar niets is veranderd behalve de levenden
die van de doden de plaats bezetten.
Alles staat hier stil, als betoverd,
in mijn herinnering.
Ook de wind.
2
Hoe dikwijls, o mijn geboortestad,
kwam ik in je om dat te zoeken
wat mij ’t meest eigen is én wat ik verloren heb.
De oude wind, de oude stemmen,
en de geuren en de seizoenen
van een, ach, eens geleefde tijd.
De dichter
Vincenzo Cardarelli werd vandaag, 1 mei 2020, precies 113 jaar geleden, geboren in Tarquinia, bekend om haar Etruskische dodenstad. Ter herinnering aan zijn geboortedag mijn vertaling van het gedicht, dat hij als eerste van drie opnam in de afsluitende afdeling van zijn bundel Poesie. In april 1942 publiceerde uitgeverij Mondadori het boek.
Een roman van Rosita Steenbeek
Behalve dit ongebruikelijke geboortejaar was er nog een motief om aan Cardarelli aandacht te besteden. De afgelopen dagen las ik de roman Schimmenrijk van Rosita Steenbeek. Behalve Rome heeft het boek vooral Tarquinia als plaats van handeling. De laatste drie verzen van de eerste strofe gebruikt Rosita Steenbeek in een iets andere versie in haar vertelling als literair motief. Daarover gaat dit stukje. Het is dus geen bespreking van deze boeiende roman, waarin de dood het dominerende thema is. Een ook het gedicht van Cardarelli Terug naar mijn stad komt er slechts gedeeltelijk in voor.
Een gedenksteen
Het personage Antero Curunna toont Lisa van der Meer, de hoofdpersoon van Nederlandse afkomst die in Rome woont en werkt, de gedenksteen van de schrijver van het hierboven gepresenteerde gedicht (p. 62).
Het marmeren beeldhouwwerk ligt in een perkje in het centrum van de stad en heeft de vorm van een boek. Op de opengeslagen pagina’s zijn de drie versregels aangebracht: ‘Hier is alles stil, als betoverd, in mijn herinnering ook de wind.’ In mijn vertaling heb ik ‘hier’ (bijwoord van plaats) iets verschoven. In het origineel staat achter ‘herinnering’ een punt. Over het belangrijke woordje ‘hier’ zal ik het later nog hebben.
Naar de graven
In het voorlaatste hoofdstuk laat Steenbeek het motief ‘Cardarelli’ terugkomen. Lisa en haar vriendin Angela gaan’s nachts op weg naar de necropolis om de graftombe beter te bekijken. Angela graaft net als met haar bevriende stadsgenoot Antero illegaal naar Etruskische schatten. Zij moeten om er veilig te komen over de muur klimmen van het kerkhof, dat buiten de stad ligt en grenst aan het gebied van de necropolis. Tarquinia’s grootste poëet Cardarelli, althans volgens de grafrover Antero die zich hier bij hen voegt, is op dit stadskerkhof bijgezet in een sarcofaag. Terwijl zij er gedrieën voor staan, declameert Antero opnieuw de versregels:
‘Hier is alles stil, als betoverd, in mijn herinnering ook de wind.’ (p. 222, in de roman cursief).
In deze context verwijst het woordje ‘hier’ naar het kerkhof waar zij zich bevinden en naar de necropolis waar zij enkele minuten daarna zullen zijn om de door hen eerder in het boek illegaal opengelegde Etruskische graftombe opnieuw te bekijken.
Als we nu even terugkeren naar het marmeren boek in het gras, dan kunnen we met enige reden vaststellen en interpreteren dat ‘hier’ verwijst naar de stilte die is gevolgd op de dood van de dichter.
Kijken we vervolgens naar het gedicht, dat voor alle duidelijkheid niet in de roman voorkomt. In de titel en vers twee lezen we ‘mijn stad’, dus Tarquinia, de geboortestad van Cardarelli. Er is geen twijfel, dat hij met het bijwoord ‘hier’ naar haar verwijst.
Betekenisverschuiving
De manier waarop het functioneert in de roman veroorzaakt een lichte verschuiving in de betekenis. Terwijl er in de context van het gedicht sprake is van een fatale stilstand, een dodelijke onbeweeglijkheid van de stad en haar bewoners, gaat het bij het boek in het perkje en op het kerkhof om de moderne en de antieke Etruskische dodenakkers. Gemeenschappelijk aan beide omgevingen is de dood, het thema dat in het boek van Rosita Steenbeek in de meeste situaties waarin de personages zich bevinden een prominente rol speelt, waarbij heden en verleden vaardig in elkaar gevlochten worden.
Daarentegen heeft het gedicht van Cardarelli Terug naar mijn stad meer specifiek de stad zelf, haar bewoners en het verleden van de dichter tot onderwerp. In de tweede strofe toont de dichter bevangen te zijn door een onbuigbare weemoed.
Eerbewijs aan Cardarelli
Niet lang na het overlijden van de dichter in 1959 ontdekten archeologen op de heuvel Monterozzi een nieuwe graftombe. Men besloot die als eerbetoon naar de dichter te vernoemen: ‘Tomba Cardarelli’.
Hier vindt u een Franse Wikipedia pagina over de graftombe. En hier een pagina in het Engels met vier afbeeldingen.
En hier een link naar een 3D simulatie op Youtube die 4.53 minuten duurt.
Aantekeningen bij Terug naar mijn stad. Een gedicht van Vincenzo Cardarelli
- Vincenzo Cardarelli, Poesie. Prefazione di Giansiro Ferrata. Verona: Mondadori, 1948, 5e druk. De eerste druk kwam uit in april 1942. Zie deze PDF met de laatste drie gedichten in het Italiaans.
- Rosita Steenbeek, Schimmenrijk, Amsterdam: Prometeus, 2000, 5e druk.
- De bekende etruscoloog Mario Moretti (Rome 1912-Rome 2002) wijdt twee pagina’s aan de Tombe Cardarelli: M. Moretti, Tarquinia. Novara: Istituto Geografico Agoistini, 1974, pp. 38-39.
