Het citaat uit het dagboek
Ziehier mijn vertaling van de alinea uit de tekst die Benedictus XVI heeft voorgelezen. Hij heeft eerst iets gezegd over Pavel Florenski, die tot het geloof was teruggekeerd, en vervolgt dan
Ik denk ook aan Etty Hillesum, een jonge Nederlandse vrouw van Joodse afkomst, omgekomen in Auschwitz. In het begin stond zij ver van God, maar ze ontdekt hem als zij diep in haar innerlijk doordringt. Zij schrijft: “Binnen in me zit een heel diepe put. En daarin zit God. Soms kan ik erbij. Maar vaker liggen er stenen en gruis voor die put, dan is God begraven. Dan moet hij weer opgegraven worden.” In haar diffuse en fragmentarische leven hervindt zij God, in het midden van het grote drama van de 20ste eeuw, de Sjoa. Deze jonge vrouw, eerst fragiel en ontevreden met zichzelf, dan verheerlijkt door het geloof, groeit uit tot een vrouw vol van liefde en innerlijke rust; op dat punt aangekomen kan zij zeggen: “Ik leef in een ononderbroken intimiteit met God.”
Het citaat is uit de dagboeknotitie van 26 augustus 1941. Het is opmerkelijk dat in de Italiaanse tekst wordt verwezen naar: “Diario, 97”. Ik dacht aanvankelijk dat de verwijzing terugging op de Italiaanse editie waarover ik hier eerder berichtte. Die veronderstelling bleek onjuist, want de paginanummers daarin zijn 60 en 153, respectievelijk in de Italiaanse bloemlezing uit 1985 en de integrale Italiaanse vertaling van 2012.
Herkomst citaat
Maar ook de pauselijke vertaling wijkt af, al blijft zij dichter bij de Nederlandse tekst. De vraag kwam op of Benedictus XVI het Nederlandse origineel op zijn schrijftafel had gehad? Deze aardige gedachte is mij even bijgebleven: de paus die het werk van Etty Hillesum in haar moedertaal leest. Maar het blijkt niet zo te zijn. De alinea is uit het Hillesum-boek van de karmelites Cristina Dobner, Etty Hillesum. Pagine mistiche, 2007, p. 112. Zij vertaalde een flinke hoeveelheid teksten uit Hillesums dagboek.
De zin waarmee de paus zijn alinea afsluit: ‘Vivo costantemente in intimità con Dio.’, lijkt een parafrase op de zin uit Hillesums brief van 18 augustus 1943 uit Westerbork aan Henny Tideman: ‘Mijn leven is geworden tot één ononderbroken samenspraak met jou mijn God […].’ (Het Werk, 682.). De auteur geeft hierbij geen paginaverwijzing, maar dat zij hem vergeven, gezien de turbulente tijden waarin zijn kerkelijke leiderschap verkeert.
Aswoensdag
Nog een opmerking over de context waarin Benedictus XVI over Etty Hillesum op aswoensdag 2013 sprak en waarin de aan Hillesum gewijde alinea is opgenomen. Aswoensdag viel op 13 februari en is zoals bekend het begin van de vastentijd. De paus stelt het begrip ‘zich bekeren’ (convertirsi) aan zijn toehoorders voor als leidraad voor de 40 dagen die hen van Pasen scheiden, en biedt een drievoudige invulling van de term:
[…] het volgen van Jezus op een manier dat het Evangelie de praktische gids voor ons dagelijks leven wordt; toelaten dat God ons transformeert, zodat we ophouden te denken dat wij degenen zijn die ons bestaan bepalen; en ten derde, dat we erkennen van God en van zijn liefde afhankelijke schepsels zijn, en beseffen, dat wij slechts in Hem ons leven ‘verliezende’ het weer kunnen terugkrijgen.
Het begrip ‘transformatie’ is hier het het thema dat in zijn alinea over Hillesum centraal staat. En niemand zal ervan opkijken dat hetzelfde begrip een vooraanstaande plaats inneemt in de rooms-katholieke Hillesumreceptie. Een blik op de sterk gegroeide literatuur over Etty Hillesum is voldoende om dat te verifiëren.
Bijgewerkt in april 2021.
