Etty Hillesum in Milaan. Als het waar is dat Etty Hillesums politieke hart links zat, dan zou zij met instemming en genoegen hebben kennisgenomen van het nieuws dat op donderdagavond 18 december 2014 in Milaan in de Casa della Cultura een honderdtal mensen bijeen was gekomen om te luisteren naar wat sprekers over haar te melden hadden. De eerste was Antonio Carlo Dall’Acqua, die samen met Alessandro Barban in 2011 het boek Osare Dio heeft gepubliceerd. En de tweede spreker was de schrijver van dit artikel.
De milanese context
Ter gelegenheid van de 100-jarige geboortedag van Etty Hillesum zijn in Italië in het voorjaar en najaar vele tientallen bijeenkomsten georganiseerd. Bij enkele daarvan was ik direct betrokken als organisator en coordinator van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum (EHOC). Voor deze avond in Milaan was ik als gastspreker gevraagd door Pier Giorgio Canizzaro, voorzitter van de Milanese vereniging Dioniso. Het is een waardige afsluiting geworden van dit drukke jaar en het doet mij plezier dat deze plaats vond in de befaamde Casa della Cultura, vertaald met: Cultuurhuis, een plaats waar de cultuur ‘thuis’ is. Linkse cultuur wel te verstaan.
Deze culturele vereniging werd in 1946 opgericht op initiatief van de filosoof Antonio Banfi en zijn entourage. Banfi (1886-1957) was een antifascist en verzetsman. Na de oorlog werd hij een vooraanstaand lid van de Partito Comunista Italiano, de P.C.I. In 1953 werd hij gekozen tot senator voor deze partij. De Casa della Cultura heeft in de loop van de jaren behalve aan Italiaanse intellectuelen ook aan buitenlandse gastsprekers het woord gegeven, ik noem slechts: Jean Paul Sartre, Hans Küng, Cvetan Todorov, Amira Hass, Jürgen Habermas.
De avond over Etty Hillesum besloot een serie van drie en had als titel: Etty Hillesum una “addolorata contentezza”, vertaald met: ‘Etty Hillesum: een bedroefde tevredenheid’, (Het Werk, 651). Deze titel met de zinsnede uit de brief van 29 juni 1943, was gekozen op voorstel van de heer Dall’Acqua. Hij behoort tot wat men zou kunnen noemen de mainstream van de Italiaanse Hillesum interpretatie, die kan worden beschreven in termen van christelijke spiritualiteit. De belangrijkste begrippen die in deze visie domineren zijn: lijden, opoffering, afzien van het materiële ten gunste van het geestelijke, en liefde in de betekenis van ‘caritas’, de liefde voor God en voor de ander. Kortom: Hillesums spirituele ontwikkeling en Godsbeeld.
Religieus en niet religieus
In dit discours worden frequent de namen van Jezus en Edith Stein en wat minder vaak die van Theresia van Lisieux genoemd. Dat Etty Hillesum het Evangelie van Mattheüs citeert, ontbreekt nooit bij deze naar mijn gevoel verchristelijkende benadering van het dagboek. De relatie met de Sjoa wordt gelegd via Hillesums ‘keuze’ voor Westerbork en die ‘voor haar volk’. Wat in deze visie wordt benadrukt is dat Hillesum zou hebben geweten wat haar in Oost-Europa te wachten stond. Als bewijsvoering worden geopperd het bericht van de ‘Engelse zender’ (Het Werk, 480) en de term ‘vernietiging’ die zij in het dagboek gebruikt: het gaat om onze ondergang en onze vernietiging, (Het Werk, 486).
Haar Joodse achtergrond en die van haar familie wordt grotendeels genegeerd. Sterker nog, haar ouders worden als inadequaat, incompetent, zelfzuchtig en ‘gek’ geportretteerd. Uit deze duistere familiare achtergrond wordt zij ‘bevrijd’ door Spier, maar zij komt pas echt in het goede vaarwater op het moment dat zij zich bewust wordt van God in haar innerlijk. Niettemin blijft het ook voor de aanhangers van deze interpretatie moeilijk hoe zij precies Hillesums Godsbeeld moeten duiden. Dat bleek opnieuw toen men na de twee korte lezingen deze vraag aan Dall’Acqua voorlegde.
Mijn bijdrage bestond uit een niet-religieuze, historisch-culturele contextualisering van Hillesums dagboek en brieven als autobiografische documenten die in de jaren tachtig van de vorige eeuw postuum werden gepubliceerd zonder dat de schrijfster daarop invloed heeft kunnen uitoefenen. Verder heb ik complexe literaire en psychologische thema’s genoemd en erop gewezen, dat de hedendaagse lezer Etty Hillesums uitlatingen over haar relaties, haar familie en vrienden met grote terughoudendheid dient te beoordelen gezien het autobiografische karakter van de tekst, wil hij niet vervallen in moralismen en anachronismen. In de literatuur over Hillesum van bovengenoemd karakter treden deze elementen vaak op de voorgrond.
Nederlandse achtergrond
Plaats en tijd bepalen niet zelden de vragen die aan een tekst worden gesteld. Dat bleek ook nu weer. In deze omgeving kon de vraag hoe het nu precies zat met Hillesums politieke overtuiging en activiteit niet uitblijven. De gespreksleider Pier Giorgio Canizzaro vestigde zijn hoop op de van oorsprong Nederlandse gast, die immers de Nederlandstalige historische bronnen hebben kunnen raadplegen en derhalve het antwoord gereed had, dacht hij! Maar kon ik over Etty Hillesum politica meer zeggen dan er in Smeliks Inleiding op het sinds 2012 volledig in het Italiaans vertaalde dagboek wordt vermeld? Smelik schrijft:
In haar studententijd verkeerde Etty Hillesum in een links, antifascistisch studentenmilieu en was politiek en sociaal geïnteresseerd zonder lid van een politieke partij te zijn.” (Het Werk, xiv)
Ik heb de aanwezigen gewezen op de belangrijke passage in de dagboekaantekening van 25 maart 1941 waar zij met veel details haar ontmoeting met Willem Bonger beschrijft, kort voor diens zelfmoord op 15 mei 1940. Het jaar college en de twee tentamens die zij noemt, plus de vraag over de democratie die zij hem heeft gesteld, maken het plausibel dat haar politieke visie gevoed was door deze allom bekende linkse hoogleraar criminologie en sociologie. Over de vraag naar Hillesums politieke activiteit ben ik het antwoord schuldig gebleven tot nader onderzoek hier wellicht uitkomst geeft.
Het was een mooie avond in een bijzondere omgeving, die ik opdraag aan de familie Hillesum.
Aantekeningen bij Etty Hillesum in Milaan in een links historisch bolwerk
- Bijgewerkt in april 2021.
