Dit stukje over de Romeinse begraafplaats Verano schreef ik op zondag 8 juli 2018. Ik heb het enigszins bewerkt en een paar opmerkingen over de onvergelijkbare Italiaanse dichter Giuseppe Ungaretti toegevoegd. En dat was weer aanleiding om iets te zeggen over vertalen. Is deze post een ratjetoe?
Een impuls
Vanmorgen om kwart over acht trok ik het hek van de personeelsingang van het Colosseum achter mij dicht. Ik besloot ter plaatse om niet zoals altijd langs de Tiber, maar via de rondweg naar huis te rijden. Op deze route kom je langs de monumentale Romeinse begraafplaats Verano en ik bedacht dat het interessant zou zijn de tempel op de Joodse afdeling nog eens te fotograferen. Eind februari had ik voor een artikel over Giacometta Limentani al een serie opnamen gemaakt, maar dat was in de vroege namiddag. Nu was het nog ruim vóór negen uur en de zon was klimmende.
Na enkele foto’s van de kleine synagoge heb ik nog wat gewandeld. Deze omgeving neemt de innerlijke drang tot haast weg.
Zonnestraal
Zwervend langs de graven nam ik nog een paar foto’s. Een strakke zonnestraal, die door de hoge cypressen drong, trok mijn aandacht.
Omgeven door schaduw schiep de zon een heldere lichtvlek. Mijn blik ging langs de linkse rij grafzerken en leek te verdwijnen in een onbereikbare verte. Op dat moment schoot mij Giuseppe Ungaretti’s gedicht Ochtend uit 1917 te binnen. Dat is niet zomaar een gedicht, maar behoort tot de categorie verzen die de vorm aannemen van een latente gedachte. Ze blijft bij je en presenteert zich naar goeddunken. Op dat speciale moment schuift het je andere gedachten eenvoudig opzij. Er zijn niet veel gedichten met zo’n innerlijke kracht.
M’illumino
d’immenso
Het onmetelijke
doet mij zien
Aan de vertaling van de titel kan ik mij niet vertillen, want Mattina betekent Ochtend. Anders ligt het met de twee verzen. Een letterlijke vertaling is ondenkbaar. Ik heb de volgorde omgedraaid en nog een werkwoord te hulp geroepen. Voor ‘immenso’ zijn een diverse mogelijkheden: immens, oneindig en onmetelijk. Lastiger is het wederkerige ‘m’illumino’, letterlijk ‘ik verlicht me’, in het eerste vers. Daarmee kan ik niet uit de voeten. Ik koos daarom voor het Nederlandse werkwoord ‘zien’ in de betekenis van begrijpen, van inzicht verwerven in een meer of minder complexe samenhang.
Een vertaling uit 2002
Er is een vertaling van Salvatore Cantore uit 2002. Hij vertaalt de titel ook met ‘Ochtend’, maar de twee verzen zet hij om als :
Ik verlicht me ⁄ door het onmetelijke.
Dit is een letterlijke vertaling. Ik zou er niet voor kiezen, want ik ben geen voorstander van letterlijke vertalingen. Meestal komt de doeltaal – de taal waarin vertaald wordt – er bekaaid af.
In dit geval loopt het echter lelijk mis, want voor zover ik mij herinner, heeft het Nederlandse werkwoord ‘verlichten’ geen reflexieve vorm. Nu weet ik ook wel, dat poëzie niet gehouden is om de grammaticale regels trouw te volgen. Maar ik gaat het niet om een bewuste keuze.
Er is ook een Deutse vertaling:
Catullus: Odi et amo
Mijn vertaling vindt ik evenmin geslaagd en ik vraag mij af of er andere pogingen zijn gedaan. Op het moment dat de vraag bij mij opkwam, dacht ik 
weer aan het prachtige boekje dat de latinist en vertaler Vincent Hunink mij een paar jaar geleden cadeau deed. Patrick De Rynck verzamelde 50 vertalingen van de beroemde Carmen 85. Het maakte indruk al deze versies bij elkaar te zien. En het is leerzaam om ze met elkaar te vergelijken. Een rijkdom aan creativiteit en talenkennis in een keurig klein boekje bijeengebracht. Dat ik 50 versies van Ungaretti’s “Ochtend” bijeen kan brengen, lijkt uitgesloten.
Begraven op Verano
Overigens kreeg ook Giuseppe Ungaretti, die op 1 juni 1970 stierf in Milaan, op deze beroemde Romeinse dodenakker zijn laatste rustplaats.
Aantekeningen bij De Romeinse begraafplaats Verano
- Zie van Giuseppe Ungaretti mijn stukje over het gedicht Soldaten.
- Salvatore Cantore, De mooiste van Ungaretti. Lannoo: [z.p.], 2002, pp. 110-111. Dit is een tweetalige uitgave. De vertaler liet zich bijstaan door de bekende italianiste Dina Aristodemo. Hier een bespreking in Trouw.
- Vincent Hunink (red.), Gaius Valerius Catullus, Odi et amo. Carmen 85: Een collectie van 50 vertalingen. Verzameld door Patrick De Rynck. Nijmegen: Carptim, 2017. Niet in de handel.
