Dagboek 1985
Etty Hillesum in het Italiaans: in oktober 1985 zag de Italiaanse vertaling van Het verstoorde leven het licht. De Milanese uitgeverij Adelphi publiceerde het boek. Dat was een heuglijk feit. En de uitgave werd in de loop der jaren regelmatig herdrukt. Het verwierf de status van longseller. Een maand of wat geleden heb ik een exemplaar van de dertiende (juni 2008) druk gekocht. Dertien herdrukken in een kwart eeuw betekent dat men kan spreken van een succes. De receptie van de Hillesum teksten bevestigt dit: het aantal artikelen, monografieën en doctoraalscripties, verder toneeluitvoeringen en documentaires gewijd aan Hillesum, ligt – naar ik kan inschatten – tussen de drie- en vierhonderd.
Niettemin valt er op de vreugde wel wat af te dingen. Er zitten aan deze geschiedenis nogal wat vervelende kanten. Laten we eens kijken wat er aan de hand is.
De vertaling van het dagboek
De dertien drukken van de Italiaanse vertaling, getiteld Etty Hillesum. Diario 1941-1943, zijn de ongewijzigde herdrukken van de editie van Het verstoorde leven. Het dagboek van Etty Hillesum, uit 1981. En hier ligt de kern van het probleem. Dat er met die uitgave iets mis was, werd in 1986 al snel duidelijk, toen de zeer verzorgde wetenschappelijke editie Etty. De nagelaten geschriften van Etty Hillesum verscheen. De uitgever Jan Geurt Gaarlandt heeft vrij vlot daarna een herziene editie gemaakt van zijn bijzonder succesvolle selectie dagboekaantekeningen, want dat is het Het verstoorde leven immers: een op grond van persoonlijke voorkeuren – die van J.G. Gaarlandt – samengestelde antologie.
Geen herziene druk in Italië
In Italië kwam het nooit tot een herziene druk. Men was in Milaan wel op de hoogte van het verschijnen van de Nagelaten Geschriften, want voor de Italiaanse uitgave van een editie van 47 brieven van Etty Hillesum heeft vertaalster Chiara Passanti – volgens het colofon – gebruik gemaakt van de wetenschappelijke editie van 1986.
Maar er zit nog een opmerkelijke kant aan deze kwestie. In de eerste helft van de jaren negentig viel het mij ineens op dat het boek Het verstoorde leven aanzienlijk omvangrijker was dan de Italiaanse editie. Er zijn grote verschillen in zetwerk en lettergrote. Bij nader toezien bleek dat er ruim vierhonderd regels druks waren geschrapt, minstens 15 pagina’s. Het betreft tekstdelen uit het eerste cahier die allen betrekking hebben op Julius Spier.
In die tijd sprak ik hierover met de vertaalster Chiara Passanti, die mij liet weten dat zij de volledige tekst van Het verstoorde leven had vertaald en ingeleverd. Zij vertelde ook dat de toenmalige redacteur de informatie over Spier niet relevant vond voor de Italiaanse lezers. Dat Julius Spier zo’n slechte reputatie heeft onder Italiaanse Hillesum lezers wordt tenminste voor een deel door dit opmerkelijke redactionele ingrijpen verklaard. Een interessant thema voor receptie-onderzoek?
Een ‘corrupte’ bron
De Italiaanse lezers moeten het nu al een kwart eeuw stellen met een wat men in jargon noemt een ‘corrupte’ uitgave. Aan de vertaling lag de Nederlandse oertekst uit 1981 ten grondslag. Die deugde helaas niet vanwege onnauwkeurige transcriptie en sterk eenzijdige selectie.
Wat zijn nu de redenen waarom de huidige situatie als zeer ongelukkig moet worden beschouwd? In de eerste plaats blijkt in de praktijk dat de partiële en onbetrouwbare tekst aanleiding geeft tot het trekken van ongefundeerde conclusies. Bijvoorbeeld de opvatting dat Etty Hillesum ‘zingend’ richting Auschwitz zou zijn vertrokken. Anders gezegd: in blijde stemming voor de dood zou hebben gekozen. Dit ‘martelaarsschap’ wordt in zekere gelovige kringen zeer hoog aangeslagen. En het grote succes van Hillesums dagboek bij rooms-katholieke lezers wordt daarmee deels verklaard. De in het dagboek gelezen (bijna) bekering tot het christelijke – en in Italië is dat het rooms-katholieke – geloof is een tweede element van deze verklaring.
Academische receptie
Een tweede reden betreft de academische receptie. Er zijn in de loop der jaren tientallen doctoraalscripties over Hillesum geschreven en een groot aantal daarvan heb ik kunnen lezen. De constatering is, dat het overgrote deel van deze scripties op de vertaalde dagboekteksten (dus die van 1985) is gebaseerd. Natuurlijk ligt de primaire verantwoordelijkheid voor deze omstandigheid bij de academische wereld zelf. Het is waar dat het Nederlands weinig courant is in Italië, maar ook van de edities in andere talen (Engels en Frans) vindt men nauwelijks sporen. Om maar niet te spreken van de secundaire literatuur. Voor een vruchtbare Etty Hillesum receptie en interpretatie, die juist in de context van een andere cultuur zo interessant zou kunnen zijn, is dit niet bevorderlijk.
Theater
Er is nog een aspect waarop ik zou willen wijzen, namelijk de receptie die zijn uitdrukkingsvormen vindt in toneel of documentaire. Begin juni zag ik een fascinerende toneelvoorstelling in Cagliari op Sardinië. De hoge kwaliteit van het spel, het decor en de regie overtrof alles wat ik tot dan toe had gezien, zes of zeven stukken. De tekst was zeer efficiënt geschreven en er werd knap gespeeld. Vijfenvijftig minuten adembenemend toneel. Toch verliet ik met een vervelend gevoel het Teatro Civico van Cagliari. Het was weer hetzelfde thema dat domineerde: Etty Hillesum ging opgewekt en beslist Auschwitz tegemoet. Door mij zo onbevangen mogelijk aan de voorstelling over te geven – mijn eigen Hillesum beeld met opzet op de achtergrond dringende – heb ik van de schoonheid van deze voorstelling kunnen genieten.
De vertaling van de brieven
Hierover kunnen we kort zijn. De Italiaanse titel van deze verzameling brieven luidt: Etty Hillesum. Lettere 1942-1943. De uitgave die eraan ten grondslag heeft gelegen was: Brieven 1942-1943. Maar een belangrijk verschil met de vertaling van de selectie dagboekaantekeningen is dat Chiara Passanti de wetenschappelijke editie bij haar werk heeft betrokken. Zij heeft zelfs een aantal van de annotaties overgenomen.
Vervallen rechten
Tot slot nog het volgende. Op 1 december 2013 komen de rechten op de door Etty Hillesum nagelaten geschriften vrij. Wij weten maar al te goed dat hoe lastig het is Hillesums dagboeken zonder uitgebreide annotaties goed te begrijpen. De vraag is wat er na die datum in Italië gaat gebeuren. Het risiko bestaat dat ‘wilde’ vertalingen op de markt komen, die de toets der kritiek niet kunnen doorstaan. Daarom is onze hoop gevestigd op de inspanningen van Adelphi om vòòr de datum een Italiaanse editie van de nagelaten geschriften op de markt te brengen, zulks in navolging van de Engelse en de Franse edities. Dat zal in elk geval de wildgroei aanzienlijk beperken en de Etty Hillesum studies in Italië een nieuwe impuls geven, naar ik hoop met meer genuanceerde resultaten.
Aantekeningen bij Etty Hillesum in het Italiaans: 25 jaar dagboek
- Klik hier voor de website Cahiers Etty Hillesum
- Tekst licht bijgesteld in oktober 2020.
