Dit stukje Etty Hillesums laatste woorden in het dagboek gaat over de zes woorden waarmee zij cahier elf van haar dagboek op 13 oktober 1942 afsloot. Maar voor ik daarop in ga eerst een paar woorden over het nieuwe EHOC logo.
Het EHOC logo
Het nieuwe logo van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum werd de aanleiding om het te schrijven. Een mooi voorbeeld van een geslaagd logo. Het is niet eenvoudig een logo te bedenken dat indruk maakt en in het geheugen beklijft. Sommige logo’s hebben een ongeëvenaarde symboolwaarde aan zich getrokken en hebben zich in het dagelijkse bestaan van velen genesteld.
Het logo van het EHOC heeft nog niet ieders hart bereikt, maar het ontbreekt hem niet aan kracht om zich daarin een plaatsje te veroveren. Het ontwerp bestaat uit drie elementen. Een boek dat als draagvlak dient voor de twee andere gestyleerde elementen: een foto van Etty Hillesum en een pagina tekst. Wat op het eerste gezicht alleen een geslaagd logo lijkt, bevat bij nader toezien ook een tweetal aardige verrassingen.
De eerste verrassing
De foto is afgedrukt in het tweede katern illustraties van de zesde editie van Het werk 1941-1943 en heeft nummer xxxii gekregen. Eerlijk gezegd is dezelfde foto twee keer opgenomen in deze editie, want we vinden haar ook tegenover de titelpagina. De naam van de fotograaf zijn de editors blijkbaar niet op het spoor gekomen en ook het jaar is een veronderstelling: “circa 1940” staat eronder. Het valt op dat deze afbeelding niet in de vijfde editie voorkomt. Niet alleen is de zesde herziene en aangevulde druk uit september 2012 nu beschikbaar in een elegant uitgegeven gebonden uitgave, maar hij bevat tevens een iconografische verrijking.
De tweede verrassing
De tweede verrassing schuilt in het derde element. Wie het hierboven weergegeven logo aanklikt kan de jpeg-afbeelding vergroten en ziet dan de laatste pagina van het elfde dagboekcahier verschijnen. De zin onderaan deze pagina “Man muβ seine Pausen wahrhaben wollen!!!”, schreef Etty Hillesum op 13 october 1942.
De kritische editie geeft terecht de Duitse tekst weer. Maar de vraag is waarom men deze zin in hoofdletters afdrukt, terwijl dit in Hillesums handschrift niet zo is. MAN MUSS SEINE PAUSEN WAHRHABEN WOLLEN!!! (Het Werk, 583.) In de toelichting (Manuscriptologische aantekeningen, p. 829) schrijven de tekstbezorgers dat zij de hoofdletters hebben toegevoegd, maar het motief wordt niet gegeven. Hier een helaas wat vage afbeelding van de zin uit het elfde cahier.
De Italiaanse integrale editie van het dagboek geeft de zin eveneens in bovenkast. De vertaling van Ada Vigliani luidt: BISOGNA SAPER ACCETTARE LE PROPRIE PAUSE!!! (Diario, 797). In de Italiaanse editie worden alle Duitse teksten vertaald en hetzelfde geldt voor de Franse integrale editie. De laatste woorden vertonen nog een extra detail: IL FAUT SAVOIR ACCEPTER SES MOMENTS DE PAUSE!!! Men was op de redactie van uitgeverij Seuil niet tevreden met de hoofdletters en heeft er het cursief aan toegevoegd. In de Spaanse uitgave van de nagelaten geschriften blijven de hoofdletters achterwege. De vertaling luidt: ¡¡¡Hay que saber aceptar las propias pausas!!!
Men ziet dat van alles en nog wat gebeurt gedurende het traject dat een handschrift aflegt van typoscript naar de gedrukte versie. En vervolgens in de vertalingen, die in een andere culturele context hun weg gaan vinden. Het laatste woord is er nog niet over gezegd.
Aantekeningen bij Etty Hillesums laatste woorden in het dagboek
- Bijgewerkt op 2 april 2022.
In mijn 1e druk van Etty […] van oktober 1986 staat bedoelde zin op pagina 583 ook al in kapitalen…
Als Etty had geweten of vermoed wat haar na Westerbork wachtte, zou dan haar hele werk en optreden daarmee niet veel meer doordesemd zijn geweest?
Zijn er veel mensen uit Westerbork ontvlucht?
Dank!
GrG