In Onze Taal, nummer 4 (2015, pagina 94), lees ik in een mooi artikel van Hans Beelen en Nicoline van der Sijs over de lotgevallen van het woord salamander. Dat werd anleiding voor deze post over Harry Mulisch De salamander en dehoge hoed.
Behalve de oorsprong brengen de auteurs ook het metaforisch gebruik ter sprake en citeren als recent voorbeeld de twee zinnen waarmee de Eerste episode van De Aanslag begint:
Het was avond, rond half acht. De salamander had een paar uur zacht gebrand op wat houtblokken, maar nu was hij weer koud. (De Bezige Bij, Amsterdam 1982, 5e druk, 15.)
Een Franse uitvinder
Het was de ingenieur Edgar Chaboche die de salamanderkachel uitvond en vanaf 1883 produceerde. Hij bracht de kachel in een aantal Europese landen met toenemend succes op de markt. Hier links een afbeelding van een model afkomstig van de website Kachels uit Frankrijk waarop de auteur het verhaal van de salamanderkachel vertelt, goed gedocumenteerd en met een heleboel interessante details en mooie illustraties.
Nu wij een beeld hebben van het object waar het leenwoord salamander naar verwijst, kunnen we ingaan op een paar taalkundige aspecten. De Franse merknaam “La salamandre” heeft als leenwoord een plaatsje veroverd”, schrijven Beelen en Van der Sijs. “Onder meer in het Engels, het Portugees, het Spaans en het Nederlands”. Aangezien het Italiaans in dit lijstje ontbreekt, heb ik de vertaling van het beroemde boek van Harry Mulisch van de plank gehaald om te zien hoe de in 1995 overleden Italiaanse hoogleraar Geschiedenis van de Nederlandse letterkunde (Universiteit van Padua) en vertaler Gianfranco Groppo te werk is gegaan. Hij geeft deze versie:
Era sera, verso le sette en mezzo. La stufa a cilindro era rimasta accesa qualche ora, brucando a fuoco lento alcuni ceppi, ma adesso era di nuovo fredda. (L’attentato, Feltrinelli, Milano 1989, 13.)
Vertaalkeuzen van Groppo
Vertaler Groppo kiest voor een omschrijvende vertaling van het leenwoord: ‘stufa a cilindro’, letterlijk vertaald met ‘cylindervormige kachel’. Aangezien we met een gerenommeerde vertaler van doen hebben, kunnen we de volgende hypothese opstellen. Deze luidt: de salamanderkachel noch de metafoor zijn in Italië bekend, anders had hij immers de Italiaanse versie van het leenwoord gebruikt.
Een paar dagen geleden was de literaire vertaler (Duits-Italiaans) Enrico Paventi bij ons te eten en op mijn vraag of hij het leenwoord kende en ooit had aangetroffen in een literaire tekst was het antwoord negatief. Hij vond de vertaling ‘stufa a cilindro’ trouwens geen gelukkige vonst. Hij moest gelijk denken aan een ‘cappello a cilindro’, een hoge hoed, die in het italiaans wordt aangeduid met het woord ‘cilindro‘ (syn. staio, tuba).
Op zoek naar de houtkachel
In de woordenboeken lo Zingarelli en Devoto/Olio is van de Franse houtkachel geen spoor te bekennen. Hetzelfde geldt voor Tullio de Mauro’s Grande dizionario italiano dell’uso. Het bekende Italiaanse woordenboek Treccani (nu ook on-line) geeft bij ‘salamandra’ als derde betekenis: “3. Piccolo forno, di solito a gas, in cui si fanno gratinare certi cibi al momento di servirli.” Vertaald: Kleine oven, meestal op gas , waarin bepaalde gerechten worden geroosterd kort voor opdiening.” Dit lijkt mij niet van toepassing. Het artikel van E. Zavattari uit 1936, opgenomen in de historische encyclopedie Treccani beperkt zich tot biologische informatie, hetgeen ook geldt voor de hedendaagse on-line versie.
Het vreemde woord
In Het vreemde woord. Nieuw geïllustreerd vreemde woorden boek, geredigeerd door C.D.J. Brand en M.H. de Haan Utrecht, z.j. – maar 1930 (Vgl. N. van der Sijs, Chronologisch woordenboek), wordt bij het lemma salamander vermeld: “tweeslachtig dier, soort hagedis; doorbrandende kachel met vuurvaste steen van binnen”. Het spreekt vanzelf dat ik ook het Van Dale Handwoordenboek Nederlands-Italiaans (2001) heb gecontroleerd. In dit deel heeft de maker van het woordenboek, professor Lo Cascio, niet alleen het lemma ‘salamanderkachel’ opgenomen, maar ook ‘houtkachel’, terwijl in de Italiaans-Nederlandse versie het woordenboek alleen het beestje wordt genoemd. Het lemma ‘stufa’ bevat slechts de vertaling ‘kachel, haard’.
De vraag is waarom Groppo heeft gekozen voor ‘stufa a cilindro’. Een cilinder is niet het eerste waaraan je denkt als je een (afbeelding van de) houtkachel van ingenieur Chaboche onder ogen hebt gehad. Mogelijk heeft hij gedacht aan een kachel zoals hier links is afgebeeld. Die heeft inderdaad de vorm van een cilinder, maar is geen ontwerp van de Franse ingenieur. Een mogelijke verklaring is dat het leenwoord salamander na de tweede wereldoorlog meer en meer is gaan verwijzen naar de hier afgebeelde kache. Voor dit model gebruikt men ook de woorden allesbrander, duiveltje, potkachel. Het lijkt erop dat deze kachel in het spraakgebruik de verwijzing naar zijn illustere Franse voorganger heeft geëlimineerd.
Terug naar Harry Mulisch
Terug naar de tekst van Mulisch. In dezelfde alinea, een zin verder, schrijft hij: “Op een bord stond een zinken cylinder ter grootte van een bloempot…”. Groppo geeft: “Su di un piatto c’era un cilindro di zinco delle dimensioni di un vaso di fiori…” Niets aan te merken op deze vertaling, ware het niet dat er een stylistisch uitglijdertje ontstaat omdat zeer dicht op elkaar twee keer het woord ‘cilindro’ – cilinder verschijnt. Lastig voor Groppo. Zou ‘stufa salamandra’ een alternatief zijn geweest? Nee, dat lijkt me zeker niet. Of ‘stufa a legna francese’ (Franse houtkachel)? Nee, bij zo’n definiërende vertaling staat niemand te juichen. De houtkachel veroorzaakt dus een klein probleempje aan het begin van de Italiaanse versie van De Aanslag.
Blijft het daarbij? Nee, want ook al keert de salamander niet meer terug (er is wel een ‘hoge potkachel’ op p. 43), in de roman krijgt een ander reptiel een zeer belangrijke rol: de hagedis. Hoe verhouden die twee zich tot elkaar? Waarom gaat er in Groppo’s vertaling toch meer mis dan op het eerste gezicht lijkt? Dat is voor later.
Aantekeningen bij Harry Mulisch De salamander en de hoge hoed
- Ook geplaatst in Neerlandistiek, 11 juli 2015. Tekst iets bijgesteld.
