Tot in de eerste helft van de jaren negentig van de vorige eeuw kwam je ze nog tegen: de schrijvers die zich beklaagden over hun nooit slinkende stapels onbeschreven vellen papier. Ze bedoelden daarmee, dat hun fantasie het liet afweten of dat zij niets te zeggen hadden. Wat heeft dat te maken met het gebruik van Etty Hillesum citaten als boektitels?
Aan dit verschijnsel moest ik denken toen ik mij realiseerde diverse zinsneden uit Etty Hillesums dagboekcahiers en brieven het tot boektitels hebben gebracht. Wat betekent dat? Ontbreekt het de auteurs aan creativiteit of hebben Hillesums woorden zo’n diepe indruk gemaakt dat ze per sé moesten worden verheven tot titel. We zullen het nooit weten, want zoiets vraag je niet. Ik bespreek hier enkele voorbeelden uit de omvangrijke Italiaanse secundaire literatuur over Etty Hillesum.
1.
Een eerste geval is niet een tekst maar een Facebook account die in korte tijd vele duizenden ‘fans’ heeft gekregen. De naam is: “Etty Hillesum, un nuovo senso delle cose” en heeft als geboortedatum 21 november 2012. De account wordt bijna dagelijks bijgewerkt en biedt de bezoeker korte citaten en zinsneden uit de dagboeken en de brieven en illustraties. Dit is het adres.
De tekst die voor de naam is gebruikt komt uit de brief uit Westerbork van december 1942. De Nederlandse tekst luidt: “… wanneer wij een na-oorlogse, berooide wereld niet méér te bieden hebben dan onze ten koste van alles geredde lichamen en niet een nieuwe zin, die komt uit de diepste putten van onze nood en onze vertwijfeling, dan zal dat te weinig zijn.” (Het Werk, 624.)
Dit is de Italiaanse vertaling: “… ma se sapremo offrire al mondo impoverito del dopoguerra nient’altro che nostri corpi salvati a ogni costo – e non un nuovo senso delle cose, attinto dai pozzi più profondi della nostra miseria e disperazione –, allora sarà troppo poco.” (Lettere, 57.) Ik heb de vertaalde tekst gecursiveerd. Men ziet dat het Italiaans is gegroeid met ‘delle cose’= van de dingen.
2.
In 2011 verscheen van de Venetiaanse onderzoekster Isabella Adinolfi de boeiende monografie Etty Hillesum. La fortezza inespugnabile. Deze zinsnede van twee woorden vinden we terug aan het eind van de dagboekaantekening van 12 juli 1942: “Ik kom onder veel mensen vandaag en de kwade geruchten en dreigingen zullen mij weer bestormen als evenzovele vijandelijke soldaten een onneembare vesting.” (Het Werk, 518.) De Italiaanse vertaling luidt: “Mi troverò fra molta gente, le triste voci e le minacce mi assiederanno di nuovo, come altrettanti soldati nemici assediano una fortezza inespugnabile.” (Diario, 715.)
De auteur Adinolfi heeft alleen het lidwoord veranderd van onbepaald naar bepaald. En dat is niet zonder reden. De titel van haar boek wordt daarmee tot een programma: zij beschouwt Hillesum als een onneembare vesting, omdat zij tot het geloof komt: zij leert de naam God opnieuw uitspreken; het is de belangrijkste these van deze auteur en ik zou de titel kunnen parafraseren als: Etty Hillesum is een onneembare vesting omdat zij gelooft in God.
3.
De ombouw van een citaat tot titel was al vroeg het geval in Italië. Uit 1998 (2e druk 2014) dateert het boek van Graziella Merlatti Etty Hillesum. Un cuore pensante. Net als Adinolfi heeft ook Merlatti het lidwoord gewijzigd, maar andersom. Hieronder kan men zien dat Hillesum ‘het’ schrijft, terwijl Merlatti haar titel met het onbepaalde ‘Un’ = ‘een’ laat beginnen.
Alle Hillesum lezers kennen haar befaamde uitdrukking “Het denkende hart van de barak”, 15 september 1942 (Het Werk, 545). En op 3 oktober 1942 schrijft ze nogmaals: “…‘laat mij dan het denkende hart van deze barak mogen zijn.’ Ik wil het weer zijn. Ik zou het denkende hart van een heel concentratiekamp willen zijn.” (Het Werk, 575.) Zonder twijfel is ‘het denkende hart van de barak’ in Nederland dé uitdrukking die men met Hillesum associeert. In 1982 verscheen bij uitgeverij De Haan immers al de eerste bundeling van Hillesums brieven met deze titel. In Italië lijkt de uitdrukking wat minder gevleugeld, maar niettemin zeer gangbaar.
Bibliografie bij Hillesum citaten als boektitels lijkt een weloverwogen keuze
- Etty Hillesum, Het Werk, 1941-1943. Uitgegeven onder redactie van Klaas A.D. Smelik. Tekstverzorging door Gideon Lodders e Rob Tempelaars. Zesde herziene en aangevulde druk, Amsterdam, Uitgeverij Balans, 2012.
- Etty Hillesum, Lettere 1941-1943. Edizione diretta da Klaas A.D. Smelik. Testo critico stabilito da Gideon Lodders e Rob Tempelaars. La collana dei casi 97. Adelphi Edizioni, Milano 2013. Traduzione di Chiara Passanti, Tina Montone e Ada Vigliani. Cura editoriale di Roberto Cazzola con la collaborazione di Claudia Di Palermo.
- Isabella Adinolfi, Etty Hillesum. La fortezza inespugnabile. Un persorso etico-religioso nel dramma della Shoah. Prefazione di Giancarlo Gaeta. Il Melangolo, Genova 2011.
- Graziella Merlatti, Etty Hillesum. Un cuore pensante, Ancora Editrice, Milano 1998.
Aantekeningen bij Hillesum citaten als boektitels lijkt een weloverwogen keuze
- Van de in het Italiaans verschenen boeken over Etty Hillesum maakte ik een overzicht, zie hier de link.
- Een lijst van alle artikelen over Etty Hillesum op dit weblog is hier.
