Onder de documenten op de tentoonstelling “De verdronkenen. Rome 16 oktober 1943”, “I Sommersi. Roma 16 ottobre 1943” (tot 18 februari 2024 in de Capitolijnse Musea) zag ik in een vitrine een vergeelde krantenpagina. Het artikel waarvoor de samenstellers aandacht vragen, kopt ‘Pogrom in Rome’. Het verscheen op Lees verder “Een Pogrom in Rome. In de krant van 26 oktober 1943”
Olijven en zilveren populieren. Moderne Italiaanse lyriek
De bloemlezing van Catharina Ypes Olijven en zilveren populieren uit 1960 biedt een selectie van zevenenveertig gedichten uit het werk van veertig Italiaanse auteurs. Zij bloemleest werk van 37 dichters en 3 dichteressen, chronologisch gerangschikt naar hun Lees verder “Olijven en zilveren populieren. Moderne Italiaanse lyriek”
Eco Gedichten over filosofen en schrijvers
In de jaren vijftig schreef Umberto Eco (1932-2016) een aantal gedichten over filosofen. Ze verschenen in 1958 in een beperkte oplage met de titel Filosofi in libertà. In de jaren zestig publiceerde hij in een tijdschrift opnieuw een aantal gedichten, maar ditmaal over schrijvers. En in 1992 ten slotte zette hij alles bij elkaar in een bundel, inclusief een aantal tekeningen. In januari 2022 kwam er van deze vermakelijke Eco Gedichten over filosofen en schrijvers een elegant uitgegeven nieuwe editie.
Het eerste hoofdstuk bevat gedichten over veertien filosofen en filosofische stromingen en de vijftien tekeningen die Eco maakte tijdens de congressen en symposia die hij bijwoonde aan de Universiteit van Turijn. In het voorwoord van de uitgave van 5 januari 1992, en hier weer opgenomen, schreef hij dat hij zeker tien keer zoveel tekeningen had gemaakt. In het tweede hoofdstuk gedichten over Schrijvers en enkele liedteksten. Zonder illustraties.
Eco liet zich inspireren door de werken van de filosofen en de schrijvers die hij goed kende. Zijn keuze loopt van de voorsocratici tot de analytische taalfilosofen. Ik geef hieronder het lijstje met de namen.
De filosofen (pp. 13-138)
De Presocratici
Aristoteles
Anselmus van Aosta
Thomas van Aquino
Andere Scholastici
Roger Bacon
René Descartes
Giambatista Vico
Emanuel Kant
Georg Friedrich Hegel
Karl Marx
Benedetto Croce
Het existentialisme
Analytische taalfilosofen
De schrijvers (pp. 139-218)
Marcel Proust
Thomas Mann
James Joyce
Koning Oidipus
Dante over Sausure
Alessandro Manzioni
Kleine draagbare metafysiek
Chansons à boîre voor wetenschappelijke congressen
De gedichten zijn fraaie voorbeelden van Eco’s virtuositeit. Bovendien geven ze aan hoe hij in deze poëtische context met de gekozen filosofen en schrijvers omgaat. Dat doet hij met kennis van zaken, met ironie en met een taalvaardigheid waarop menigeen jaloers zal zijn.
Uit de verzameling teksten neem ik de vijf aan Descartes gewijde strofen over. Ze staan op de pagina’s 69-72. Natuurlijk kan ik in mijn vertaling zijn niveau niet evenaren. Eco laat zijn verzen rijmen, maar daarin volg ik hem niet. De Nederlandse vertaling zou daardoor kampachtig worden en te maken krijgen met verlies van betekenis. Ik hoop wel iets van het ritme en vooral van de ironie te hebben overgebracht.
Rene Descartes
Rene Descartes
deze vreemde filosoof
bedacht op een dag
een ijdeltuitig plan ;
hij ontkende één voor één
alle dingen reeds toegestaan
en liet slechts toe:
“Als ik denk, ben ik hier.”
Uitgaande van deze redenering
van zeer heldere evidentie
ontwikkelde hij
zijn variant van wetenschap,
de vloer aanvegende
met vage of kleurloze ideeën
kiezend voor alleen
de heldere en duidelijke.
Uitgaande van deze noties
gaf hij ons, één voor één,
de redenen
voor een gave methode
ter verheldering
van allerlei problemen,
dat zeggend met een air van
’t zijn perfecte theorema’s.
Zijn vriend Pascal vond
deze concepten
zeker niet volmaakt,
en zeer slecht doordacht,
want op de ontdekking
van de more geometrico
reageerde hij openlijk met
de redenen van het hart.
En in een staat van wanhoop
over ’s werelds feiten
verzamelde hij zijn ideeën
op een diepzinnige toon
en gaf hij eigenlijk,
met zijn pessimisme,
reden voor verdenkingen
van een fraai jansenisme.
En men vergiste zich niet,
want hoe ’t ook zij
men zag hem kuipen
met lieden van Port-Royal.
Descartes en Pascal
zijn dus kampioenen
dit in ’t algemeen gezegd
van strijdige opinies.
Enerzijds de verwezenlijkheid
van het intellect,
anderzijds ’n verhaal
van kwijnenden,
van toeziende mensen
– als je ze kon horen ! –
met een angstige ziel
aan de rand van de afgrond.
Maar ik denk ook
dat de gewone mens,
elk eender gemaakt, lijkt op
Descartes en Pascal :
dat hij twijfelt is goed
en strekt hem tot eer,
maar luisteren naar de stem
van zijn hart geeft baat.
De Italiaanse versie van Rene Descartes hier in een pdf.
Aantekeningen bij Umberto Eco Gedichten over filosofen en schrijvers
- Umberto Eco, Filosofi in libertà seguito da Scrittori in libertà, La nave di Teseo, Milano 2022.
- Voor andere artikelen over Umberto Eco op deze website zie hier en hier.
Moord op de Ripettabrug in Rome anno 1890
Op de avond van 9 juli 1890 wandelt een echtpaar over de Ripettabrug in Rome. Op een zeker moment tilt de man de vrouw op en werpt haar over de brugleuning. Zij verdrinkt in de rivier. Deze moord op de Ripettabrug werd in die tijd niet als ‘vrouwenmoord’ gezien, maar als een gewone misdaad.
De fatale wandeling
De tuinman Augusto Formilli was 41 jaar oud en had een relatie met Teresa, die de helft van zijn jaren telde. Uit hun verhouding was een kind geboren. Hij was echter getrouwd met Rosa Angeloni, 45 jaar. Voor een korte periode verliet hij zijn echtgenote, maar trok na enige tijd weer bij haar in. Zijn verhouding met zijn jonge minnares gaf hij niet op.
Na een etentje in een restaurant besluiten de echtgenoten een avondwandeling te maken. Zij lopen naar de dichtbij gelegen Ripettabrug. Het is donker en ongeveer tien uur. Eenmaal op de brug ontbrandt tussen de twee een heftige ruzie. Formilli tilt zijn vrouw op en duwt haar over de leuning van de brug. Zij slaagt er in zich met beide handen aan het ijzeren hekwerk vast te houden. Formilli trekt een schoen uit en slaat met alle kracht op haar handen. Zij laat daarop de leuning los, stort in de diepte en verdrinkt in het zwarte water. Haar lichaam wordt trouwens nooit gevonden.
Drie jonge mannen
Op dit late uur waren drie jonge mannen met elkaar in gesprek op de brug. Hun aandacht werd getrokken door het schreeuwen van Augusto en het gillen van Rosa. Zij waren ooggetuigen van de moord. Na het fatale gebeuren haastten twee van hen zich om de autoriteiten te waarschuwen. De derde ooggetuige zou de dader in het oog houden. Maar dankzij de duisternis kon Formilli zich moeiteloos uit de voeten maken. Hij vond de weken daarna onderdak in Milaan. Zijn identiteit was echter snel achterhaald en in september werd hij gearresteerd.
Op 11 maart 1891 vond het proces plaats in het Collegio dei Filippini, toen gebruikt voor de rechtspraak. Augusto Formilli legde uiteindelijk een bekentenis af, maar hij toonde tijdens het proces niet het geringste teken van berouw. Integendeel, hij overlaadde de dode nog eens met grove verwijten en lage beschuldigingen. Hij werd veroordeeld tot dertig jaar gevangenisstraf.
Een kort commentaar
De stand in Italië dit jaar is gemiddeld elke drie dagen een vrouwenmoord. Het gaat hier om wat men definiëert ‘gender-based violence’. Aan dit overal in de wereld aanwezige verschijnsel proberen internationale instellingen als de UNHCR en de Raad van Europa iets te doen. De Italiaanse overheid voerde de laatste jaren wettelijke maatregelen in, ter bescherming van vrouwen, die door (ex) echtgenoten of (ex) partners worden bedreigd. Met wisselend succes en niet zonder kritiek van buiten. Dit zijn echter recente ontwikkelingen. Decennia lang voorzagen feministische organisaties in bescherming en preventie.
In deze blogcategorie beperk ik mij gevallen van vrouwenmoord uit de tijd dat het begrip nog niet bestond, waarbij ik mij beperk tot de tweede helft van de 19e en de eerste van de 20ste eeuw. Daarbinnen past ook het bovenstaande verhaal.
Aantekeningen bij de Moord op de Ripettabrug
- De gegevens voor dit verhaal diepte ik op uit een boek van Alberto Tagliaferri over Romeinse bruggen en uit enkele blogs. Veel garanties dat de gebeurtenissen zich precies zo hebben afgespeeld, zijn er dus niet. Maar de strekking zal wel juist zijn.
- De Ripettabrug verbond oevers van de Tiber ter hoogte van de kerk San Girolamo. Zie op de foto aan het eind van de brug. Voor de kerk lag toen de beroemde haven van Ripetta (Porto di Ripetta) die plaats maakte voor de hoge muren. Nu ligt voor de kerk de fontein die deel uitmaakt van het plein vóór het Museum Ara Pacis.
- Zie voor de huidige situatie deze link Google maps . De Ripettabrug lag ten noorden en pal naast de Cavourbrug, geopend op 25 mei 1901. Niet lang daarna brak men de Ripettabrug af.
- In Gabriele D’Annunzio’s verhaal Geschiedenis van een kus speelt de Ripettabrug een wezenlijke rol. Zie hier.
Naschrift 30 mei 2024. In de ochtenduren van 29 mei viel de drieëndertigjarige Giada Zanola van een viaduct over de snelweg A4 niet ver van het dorp Vinola, nabij Padua. Aanvankelijk leek het op zelfmoord, maar spoedig bleek dat haar partner Andrea Favero, 39 jaar, de moeder van zijn zoontje van het viaduct had gegooid. Het bericht in het dagblad Corriere della Sera, editie Venetië, klik hier.